آیه 31 سوره محمد

وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ (31)

و ليبلونّكم: و هر آينه البته البته آزمايش نمايد خدا شما را، يعنى معامله آزمايش كنندگان با شما نمايد در امر جهاد و ساير تكاليف شاقه، حتّى يعلم المجاهدين منكم: تا بداند خدا جهاد كنندگان شما را، يعنى تعلق يابد علم الهى به معلوم كه عمل بندگان باشد، وَ الصَّابِرِينَ‌: و صبر كنندگان بر مشقت جهاد، يعنى تا مميز سازد مجاهدان و صابران را از غير ايشان و بر آن ثواب عطا

«1» مناقب ابن مغازلى (چ اسلاميه 1394 ق) ص 190- 195 (8 روايت همراه با مدارك آن از شيعه و سنى)

«2» منهج الصادقين (چ سوم، تهران) ج 8 ص 353. و نيز كشاف زمخشرى ج 3 ص 459.

«3» كشاف (چ مصر 1354 ق) ج 3 ص 459.

جلد 12 - صفحه 130

فرمايد، يا تا ظاهر سازد بر خلقان كه مجاهدان و صابران كدامند. نزد بعضى معنى آنكه (يعلم اوليائنا المجاهدين) يعنى تا بدانند دوستان ما مجاهدان را (بنابراين اضافه علم بخود به جهت تعظيم و تشريف اولياء باشد).

و يبلو اخباركم: و بيازمايد خبرهاى شما را، يعنى تا معامله آزمايندگان كند با شما در آن چيزهائى كه به آن خبر مى‌دهيد از آن و حكايت مى‌كنيد از اعمال خوب و بد، يا چيزهائى كه صادر مى‌شود در باب ايمان و دوستى با مؤمنان تا صدق و كذب همه آشكارا شود.

تذكره: به قرائت حفص، در اين افعال ثلاثه به نون قرائت شده كه صيغه متكلم باشد، يعنى ما امتحان كنيم ايشان را تا بدانيم مجاهدان و صابران را و بيازمائيم خبرهاى ايشان را. قرائت اول مروى از حضرت باقر عليه السّلام است‌ «1».

تنبيه: اين مطلب محقق است كه ذات سبحانى عالم به تمام مخلوقات و افعال بندگان از ظاهر و باطن و كلى و جزئى مى‌باشد، و علم الهى قبل از خلقت و بعد از خلقت مساوى و تغيير و تبديلى نخواهد بود، بنابراين آزمايش خداى تعالى بندگان را به سبب تكاليف و اوامر و نواهى، به جهت امتياز مؤمن از كافر و مطيع از عاصى و ترتب ثواب و عقاب است، لذا فرموده‌اند: (فى الامتحان يكرم الرّجل اويهان).

و حضرت امير المؤمنين عليه السّلام فرمايد: فى تقلّب الاحوال علم جواهر الرّجال: «2» در زير و رو شدن حالها (به سبب عوارضات دنيا) دانسته شود جوهره اشخاص: ابراهيم اشعث گويد: هرگاه فضيل عياض اين آيه خواندى گريستى و گفتى (اللهم لا تبلنا فانك ان بلوتنا فضحتنا و هتكت استارنا و عذبتنا): يعنى خداوندا ما را ابتلا مكن كه اگر ما را به ابتلا مبتلا گردانى پرده ما دريده شود و رسوا گرديم و به عذاب تو گرفتار شويم‌ «3».

«1» نور الثقلين ج 5 ص 45. شماره 82.

«2» نهج البلاغه فيض الاسلام ص 1183، حديث 208.

«3» منهج الصادقين ج 8 ص 354. ص 354. (با اندكى تفاوت)

جلد 12 - صفحه 131

وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدِينَ مِنْكُمْ وَ الصَّابِرِينَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ (31) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ شَاقُّوا الرَّسُولَ مِنْ بَعْدِ ما تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدى‌ لَنْ يَضُرُّوا اللَّهَ شَيْئاً وَ سَيُحْبِطُ أَعْمالَهُمْ (32) يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَكُمْ (33) إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ ماتُوا وَ هُمْ كُفَّارٌ فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ (34) فَلا تَهِنُوا وَ تَدْعُوا إِلَى السَّلْمِ وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ وَ اللَّهُ مَعَكُمْ وَ لَنْ يَتِرَكُمْ أَعْمالَكُمْ (35)

ترجمه‌

و هر آينه مى‌آزمائيم البته شما را تا بدانيم جهاد كنندگانرا از شما و صبر كنندگان را و تا بيازمائيم دعاوى و اظهارات شما را

همانا آنانكه كافر شدند و باز داشتند از راه خدا و معاندت ورزيدند با پيغمبر بعد از آنكه ظاهر شد براى آنها هدايت هرگز زيان نميرسانند بخدا چيزى و بزودى باطل ميگرداند كارهاشانرا

اى كسانيكه ايمان آورده‌ايد اطاعت كنيد خدا و اطاعت كنيد پيغمبر را و باطل نكنيد كردارهاتانرا

همانا آنانكه كافر شدند و باز داشتند از راه خدا پس مردند با آنكه بودند كافران پس هرگز نميآمرزد خدا آنها را

پس سستى مكنيد و مخوانيد بسوى صلح با آنكه شما برترى و غلبه داريد و خدا با شما است و هرگز كم و جدا نكند شما را از ثمرات كارهاتان.

تفسير

خداوند متعال آزمايش ميفرمايد مسلمانانرا بتكاليف زحمت‌دارى از قبيل جهاد در راه خدا تا ظاهر شود براى خودشان و سائر خلق حال آنها و مشهود گردد براى حقّ در خارج يعنى از علم غيب بشهود برسد و مجاهد از متقاعد و صبور از جزوع ممتاز گردد و صدق و كذب آنها در ادّعاء ايمان و شجاعت و محبّت اولياء حق ظاهر شود همانا كسانى كه كافر شدند و باز داشتند مردم را از قبول اسلام و تمكين از ولايت مولى و معاندت و ضدّيت نمودند با خاندان نبوّت بعد از وضوح حق و حقيقت براى آنها ضررى بدستگاه الهى از قبل آنها وارد نميشود و خداوند اعمال سابقه و لاحقه آنها را بى‌ثمر خواهد فرمود و ثوابى در قيامت بآنها نخواهد داد و اهل ايمان بايد اوامر خدا و پيغمبر و امام را اطاعت نمايند و اعمال خيريّه مدّت عمر خودشان را بمخالفت و ارتداد و شك و نفاق و هتك حرمت اولياء خدا و معاصى‌

جلد 5 صفحه 15

كبيره و غيرها باطل و بى‌ثمر ننمايند از پيغمبر صلى اللّه عليه و آله و سلّم روايت شده كه كسى كه بگويد سبحان اللّه يا الحمد للّه يا لا اله الا اللّه يا اللّه اكبر خداوند براى او در بهشت درختى غرس فرمايد مردى عرض كرد يا رسول اللّه از اين قرار درختان بهشتى ما زياد است فرمود بلى ولى مبادا آتشى بفرستيد كه درختان شما را بسوزاند و باين آيه تمسّك فرمود و البته معلوم است كسيكه با حال كفر و نفاق و شقاق با اولياء خدا باقى باشد و توبه نكند و بميرد مشمول مغفرت الهيّه نخواهد شد و هرگز بسعادت نخواهد رسيد و مسلمانان نبايد در مقابل كفّار ابراز سستى و ضعف نمايند و پيشنهاد صلح و سازش كنند با آنكه خداوند ايشان را برتر و بالاتر از آنها قرار داده و بالاخره غلبه با مسلمانان است چون خدا يار و ياور ايشان است ولى استقامت و ثبات قدم ميخواهد و هيچوقت خدا اعمال اهل ايمان را بى‌نتيجه نميگذارد و از ثوابش نميكاهد و ايشانرا از آثار خيريّه اعمالشان منفرد و جدا نمينمايد بلكه نتايج آنها را در دنيا و آخرت بايشان خواهد رسانيد و فرموده‌اند اين آيه ناسخ قول خداوند است و ان جنحوا للسّلم فاجنح لها و بنظر حقير ظاهرا نباشد چون مفاد آن آيه قبول پيشنهاد صلح از آنها است كه ناشى از مسالمت و عزّت نفس است بخلاف تقاضاى صلح كه ناشى از ضعف نفس و ابراز مذلّت و خوارى در برابر دشمن است و اللّه تعالى اعلم بمراده و افعال ثلاثه در آيه اولى بصيغه مغايب براى موافقت با ما قبل نيز قرائت شده و در مجمع آنرا بامام باقر عليه السّلام نسبت داده و بعضى و نبلو بسكون واو خوانده‌اند و بنابراين خبر مبتداء محذوف است و تقدير نحن نبلو ميباشد.

وَ لَنَبلُوَنَّكُم‌ حَتّي‌ نَعلَم‌َ المُجاهِدِين‌َ مِنكُم‌ وَ الصّابِرِين‌َ وَ نَبلُوَا أَخبارَكُم‌ (31)

و ‌هر‌ آينه‌ امتحان‌ مي‌كنيم‌ ‌شما‌ ‌را‌ ‌تا‌ معلوم‌ شود و بدانيم‌ مجاهدين‌ ‌شما‌ ‌را‌ و صبر كنندگان‌ ‌را‌ و امتحان‌ مي‌كنيم‌ اسرار و بواطن‌ ‌شما‌ ‌را‌ ‌که‌ ظاهر مينمائيم‌.

وَ لَنَبلُوَنَّكُم‌ امر جهاد بزرگترين‌ امتحان‌ ‌است‌ چه‌ جهاد اصغر ‌باشد‌ مجاهده‌ ‌با‌ كفار و مشركين‌ ‌که‌ جانبازي‌ ‌است‌ و چه‌ اكبر ‌باشد‌ مجاهده‌ ‌با‌ نفس‌.

حَتّي‌ نَعلَم‌َ المُجاهِدِين‌َ مِنكُم‌ خداوند ميدانست‌ ‌بر‌ ‌او‌ مخفي‌ نبود اينكه‌ نسبت‌ بخود ميدهد ‌يعني‌ معلوم‌ كنيم‌ ‌بر‌ ‌خود‌ و ‌بر‌ سايرين‌، و مجاهدين‌ مثل‌ امير‌-‌ المؤمنين‌ و عده معدودي‌ ‌که‌ ثبات‌ قدم‌ داشتند چه‌ كشتند و چه‌ كشته‌ شدند ‌در‌ مقابل‌ آنهايي‌ ‌که‌ فرار كردند ‌ يا ‌ اصلا تقاعد كردند ‌از‌ آمدن‌ ‌براي‌ جهاد ‌ يا ‌ سستي‌ كردند ‌در‌ امر جهاد ‌اينکه‌ دو دسته‌ ‌از‌ ‌هم‌ امتياز پيدا كنند و جدا شوند.

وَ الصّابِرِين‌َ ‌که‌ ‌هر‌ چه‌ امر مشكل‌تر ميشد صبر ‌آنها‌ بيشتر مي‌شد، و مكرر گفته‌ايم‌ سه‌ قسم‌ صبر داريم‌: صبر ‌بر‌ بلايا و مصائب‌ سيصد درجه‌. صبر ‌بر‌ عبادات‌ ششصد درجه‌، صبر ‌بر‌ ترك‌ معاصي‌ نهصد درجه‌. و ‌در‌ موضوع‌ جهاد ‌هر‌ سه‌ صبر موجود ‌است‌ اما بلا و مصيبت‌ آزاري‌ ‌که‌ ‌از‌ كفار و مشركين‌ مي‌رسيد ‌حتي‌ گفتند بامير المؤمنين‌ نود زخم‌ وارد شد، و چه‌ بسيار ‌از‌ مجاهدين‌ ‌که‌ بدرجه‌ رفيعه شهادت‌

جلد 16 - صفحه 189

نائل‌ شدند، اما عبادت‌ ‌که‌ جهاد ‌از‌ واجبات‌ مهمه‌ و ‌از‌ فرائض‌ عظيمه‌ ‌است‌، و اما ترك‌ معصيت‌ ‌که‌ فرار ‌از‌ زحف‌ ‌از‌ گناهان‌ كبيره‌ ‌است‌.

وَ نَبلُوَا أَخبارَكُم‌ دو نحو تفسير ‌شده‌ يكي‌ گفتگوهاي‌ ‌بين‌ خودشان‌ و قرارداد هايي‌ ‌که‌ كرده‌اند مخفيانه‌ و بطريق‌ نجوي‌، ديگر چيزهايي‌ ‌که‌ پيش‌ ‌خود‌ گفتند ‌که‌ چه‌ ميكنيم‌ و چه‌ ميكنيم‌ تمام‌ مكشوف‌ شود.

]

(آیه 31)- در این آیه برای تأکید بیشتر و نشان دادن طرق شناخت مؤمنان از منافقان می‌افزاید: «ما همه شما را قطعا می‌آزمائیم، تا معلوم شود مجاهدان واقعی و صابران از میان شما کیانند» و مجاهد نماها و سست عنصران منافق کیان؟! (وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ مِنْکُمْ وَ الصَّابِرِینَ).

و در ذیل آیه می‌فرماید: علاوه بر این «اخبار شما را می‌آزماییم» (وَ نَبْلُوَا أَخْبارَکُمْ).

به این ترتیب خداوند هم اعمال انسانها را می‌آزماید و هم گفتار و اخبار آنها را.

و این نخستین بار نیست که خداوند به مردم اعلام می‌کند که شما را می‌آزمائیم تا صفوفتان از هم مشخص شود، و مؤمنان راستین از ضعیف الایمانها و منافقان شناخته شوند، در آیات فراوانی از قرآن مسأله ابتلاء و امتحان مطرح شده است- مسائل مربوط به آزمایش الهی در ذیل آیه 155 سوره بقره و همچنین در آغاز سوره عنکبوت مشروحا آمده است.